Kult Pięciu Braci w ikonografii znalazł odzwierciedlenie głównie w malarstwie ściennym i tablicowym.
Pierwszy samodzielny fresk przedstawiający sceny z życia eremitów. Fresk autorstwa Rafaela powstał w S. Severo di Perugia (Włochy). Wyobrażenie świętych zachowało się na stallach w S. Biagio di Fabiano (Włochy). Całe zespoły dekoracji wnętrz świątyń zachowały się w kościołach parafialnym w Kazimierzu i klasztornych – kamedulskim – w Bieniszewie oraz – pobernardyńskim – w Kazimierzu Biskupim. Stanowią one ikonograficzne cykle, układające się w plastyczny Żywot Pięciu Braci i pochodzą przeważnie z XVIII lub następnych stuleci. Brakuje w tych obiektach sakralnych jednak ikonograficznych przekazów ze stuleci XV – XVII. Zachowało się wiele innych przedmiotów (np. relikwiarze) związanych z kultem. Obrazy przedstawiające św. Izaaka znajdują się w drewnianym kościółku w Kazimierzu Biskupim. Ich chronologia nie została dokładnie określona. Z liturgią święta Pięciu były związane nie zachowane do dziś relikwiarze w katedrze poznańskiej. Były to trzy relikwiarze fundowane przez kanonika Jana Charbowskiego, kanclerza biskupa Jana Lubrańskiego (zm. 1531) i kanonika Zygmunta Korzbok Łąckiego z pierwszej połowy XVI stulecia. Szczególne zainteresowanie kultem wykazywał sufragan poznański Andrzej Rychlicki (zm. 1616), który z pomocą relikwii Pięciu Braci dokonał konsekracji kilku kościołów parafialnych w Wielkopolsce i na Mazowszu. Jemu również zawdzięczamy odnowienie kaplicy męczenników przy katedrze poznańskiej.
Kanonik Jana Charbowski na polecenie kapituły z dnia 10 lipca 1521 r. prowadził remont zaniedbanej kaplicy przy północnej wieży kościoła katedralnego. Prace renowacyjne ukończono już w 1525 r. Dokonana przez niego fundacja altarii Pięciu Braci została wyposażona w niezbędne naczynia liturgiczne: kielich, pacyfikał i srebrne pozłacane ampułki. Nie wykluczone, że odnawianie kaplicy ukończono już w 1522 r., gdyż 9 marca i 18 listopada 1522 r. kapituła podjęła uchwałę o uroczystym obchodzeniu święta eremitów zamordowanych w 1003 r.
Najistotniejszy problem to ikonografia świętych eremitów. Najważniejszym źródłem rozstrzygającym tę kwestię pozostają obrazy, umieszczane w ołtarzach. One jednak się nie zachowały. Wyposażenie kaplicy Pięciu Braci w katedrze poznańskiej uległo zniszczeniu – najprawdopodobniej w czasie pożaru w 1622 r. i zawalenia się wieży w początkach XVIII w. Bracia przeważnie byli przedstawiani w habitach i z palmą w ręku – symbolem męczeństwa. Tego rodzaju przedstawienia znamy od drugiej połowy XVIII w., chociaż – przyjmując, że obraz z 1777 r. jest wierną kopią dzieła z XVII w., można przyjąć, że ten sposób ikonograficznych upowszechnił się o wiele wcześniej. Nie jest nam znany tryptyk, który do kaplicy katedralnej w Poznaniu, noszącej wezwanie Pięciu Braci miał ufundować biskup Wawrzyniec Goślicki. Nie wiele wiemy o ikonografii innych artystycznych przedmiotów związanych z kultem w kościołach Czech i Moraw oraz w zakonach cysterskim (być może Ląd) i benedyktyńskim oraz w kościołach parafialnych w Chwałkowie Kościelnym, Obrze, Dalewie (Wielkopolska) oraz w Babicach, Drwalewie, Jasieńcu, Lewiczynie, Miszewie Murowanym i Rokitnie na Mazowszu. Problem ikonografii Pięciu Braci Męczenników w sztuce czeskiej i morawskiej to osobny temat, który warto zasygnalizować dla przyszłych badaczy dziejów kultu w Europie i Polsce. Eremici z kręgu św. Romualda byli przecież patronami Królestwa Czech. Ich przedstawienia towarzyszyły W piętnastowiecznym mszale kanonika ołomunieckiego Jana z Bludewa zachowało się wyobrażenie św. Krystyna, jako postaci benedyktyna tonsurowanego z krwawą raną na głowie. Postać św. Krystyna zachowała się w pochodzącym z XIV w. malowidle w kaplicy Męki Pańskiej w zamku na Karlštejně. W katedrze praskiej św. Wita znajduje się relikwiarz z 1617 r.
Śladem kultu Pięciu Braci w katedrze gnieźnieńskiej może być kopia obrazu Tomasza Dolabelli z 1777, obecnie przechowywana w Muzeum Archidiecezjalnym w Gnieźnie, wykonana przez anonimowego autora. Ikonografia Pięciu Braci pojawia się w połowie XVII w kościele w Łękawicy na Żywiecczyźnie. W klasztorze benedyktyńskim w Tyńcu pod Krakowem na zapleckach stall zachowało się malowidło przedstawiające Pięciu Braci. Nie wiemy jak przedstawia się ikonografia kaplicy w sanktuarium w Kalwarii Zebrzydowskiej.
Plastyczne formy kultu Pięciu Braci są jednym z najmniej rozpoznanych wątków związanych z kultem, zarówno w Polsce jak i w innych krajach. Problematyka ikonografii świętych – głównie na terenie Czech. Moraw, Włoch. Podobnie można stwierdzić o ikonografii tych świętych w sztuce kręgów zakonnych kamedulskim (poza Bieniszewem), która pozostaje tematem do całościowego rozpoznania.
W związku z rozwojem kultu w drugiej połowie XX w. (Międzyrzecz, Poznań i inne miejscowości) powstają wciąż nowe wizje postaci świętych, Jest to już temat nowy, który również warto zasygnalizować. Wciąż jednak nie mamy pełnego rozpoznania zachowanych zabytków z terenu całej Europy.
dr Jerzy Łojko, Konin
